[เถรี]

ข้อสุดท้ายของสมถกรรมฐาน ๔๐ กอง คือกองที่ ๔๐ มี ๔ หัวข้อ แต่จัดอยู่ในหมวดเดียว คือจตุธาตุววัฏฐาน การพิจารณาว่า ทุกสิ่งทุกอย่างประกอบขึ้นมาจากธาตุ ๔ สักแต่ว่าเป็นเครื่องอาศัยเท่านั้น คือร่างกายของคนก็ดี ของสัตว์ก็ดี ของวัตถุธาตุสิ่งของใดก็ตาม มีส่วนประกอบคือ ดิน น้ำ ลม ไฟ เหมือน ๆ กันครับ

ส่วนที่แข็ง เป็นแท่ง เป็นก้อน เป็นชิ้น เป็นอัน จับได้ต้องได้ อย่างเช่น เนื้อ หนัง กระดูก เส้นเอ็น อวัยวะภายใน ภายนอก อย่างเช่นพวก ตับ ไต ไส้ ปอด แขน ขา หัว หู หน้าตาของเรา จัดเป็นส่วนของธาตุดิน

ส่วนที่เป็นความชุ่มชื้นเอิบอาบอยู่ในร่างกายของเรา เรียกว่าธาตุน้ำ มีเลือด น้ำเหลือง น้ำหนอง น้ำตา น้ำลาย น้ำดี เหงื่อ ไขมันเหลว ปัสสาวะ

ในส่วนที่เป็นช่องว่างในร่างกายหรือว่าเป็นส่วนที่พัดไปมาได้ เรียกว่าธาตุลม อย่างเช่นลมหายใจเข้า ลมหายใจออก บาลีแยกออกเป็น ๒ อย่างนะครับ ก็คือ อานะ หายใจเข้า กับอาปานะ หายใจออก เมื่อมารวมกันเลยกลายเป็นอานาปานะ ลมหายใจเข้าออก ที่เราจัดเป็นอนุสติกองหนึ่งที่สำคัญสุด ๆ ก็คืออานาปานุสติ มาจากศัพท์ที่ว่า อานะ+อาปานะ เท่านั้นเอง ก็คือหายใจเข้ากับหายใจออกนี่แหละครับ บาลีก็เลยกำหนดไว้ว่า ลมหายใจเข้าเป็นส่วนหนึ่ง ลมหายใจออกเป็นอีกส่วนหนึ่ง

ลมที่ค้างอยู่ในท้องในไส้ ที่เรียกว่าแก๊สครับ ลมที่ค้างอยู่ในช่องว่างของร่างกาย เช่น ช่องหู ช่องจมูก เป็นอากาศธาตุแท้ ๆ แล้วก็ลมที่พัดขึ้นเบื้องสูง พัดลงเบื้องต่ำ พัดไปทั่วร่างกายที่เราเรียกว่าความดันโลหิต สิ่งทั้งหลายเหล่านี้เป็นธาตุลมครับ