[เถรี]

การที่จะทำเช่นนั้นได้ นอกจากสมาธิต้องทรงตัวแล้ว สติยังต้องแหลมคมว่องไว ปัญญายังต้องเห็นโทษของการที่เราไปปรุงแต่งใน รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส และธรรมารมณ์เหล่านั้น เมื่อสติรู้ทัน สมาธิก็จะหยุดการปรุงแต่งลงทันที ปัญญาก็จะทำให้เรารู้จักหลีกเลี่ยง หันมาประคับประคองรักษาใจของเรา ไม่ให้เกิดทุกข์เกิดโทษของ รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ทั้งหลายเหล่านั้น

ถ้าหากว่า สติ สมาธิ ปัญญา ของเราถึง เราก็จะสักแต่ว่าเห็น สักแต่ว่าได้ยิน สักแต่ว่าได้กลิ่น สักแต่ว่าได้รส สักแต่ว่าสัมผัส หยุดใจไว้ไม่ไปครุ่นคิดในอารมณ์ต่าง ๆ สิ่งทั้งหลายเหล่านั้นก็สักแต่ว่าเป็นรูป สักแต่ว่าเป็นนาม สักแต่ว่าเป็นธาตุ ไม่สามารถที่จะทำอันตรายแก่จิตใจของเราได้

ตัวอย่างบุคคลที่สำรวมอินทรีย์คือ พระนันทะเถระ ที่กำลังจะแต่งงานกับนางชนบทกัลยาณี แล้วองค์สมเด็จพระชินสีห์บรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้านำตัวไปบวช เมื่อบวชอยู่ก็ไม่เป็นอันปฏิบัติธรรม เพราะครุ่นคิดถึงแต่นางชนบทกัลยาณี องค์สมเด็จพระชินสีห์บรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้ารู้วาระจิต จึงพาพระนันทะขึ้นไปสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ให้ไปเห็นนางฟ้าต่าง ๆ ที่สวยงามกว่านางชนบทกัลยาณีจนไม่สามารถที่จะประมาณได้ พร้อมกับให้สัญญาว่า ถ้าพระนันทะตั้งใจปฏิบัติธรรมจนสำเร็จ ก็จะขอนางฟ้าจากพระอินทร์มาให้เป็นภรรยา

ด้วยความที่อยากได้นางฟ้าที่สวยกว่าพระนางชนบทกัลยาณีจนประมาณไม่ได้มาเป็นภรรยา พระนันทะก็ตั้งหน้าตั้งตาปฏิบัติธรรม ปรากฏว่าบรรลุมรรคผล จนไปขอเปลื้องปฏิญญา ก็คือขอเลิกคำสัญญากับองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า และเป็นผู้ที่สำรวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เป็นอย่างยิ่ง จนได้เป็นเอตทัตคะทางเป็นผู้สำรวมอินทรีย์ เพราะท่านเห็นชัดเจนแล้วว่ารูปเป็นโทษอย่างไร เสียงเป็นโทษอย่างไร กลิ่นเป็นโทษอย่างไร รสเป็นโทษอย่างไร สัมผัสเป็นโทษอย่างไร ใจครุ่นคิดเป็นโทษอย่างไร