[ป้านุช]

๔. ศีล ศรัทธา สติ วิริยะ สมาธิ

พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า ดูก่อนพระนาคเสน ที่พระคุณเจ้าว่าผู้ที่จักไม่กลับมาเกิดอีกเป็นเพราะกุศลกรรมเหล่าอื่นด้วยนั้น คือกุศลกรรมเหล่าไหน
พระนาคเสนทูลตอบว่า ขอถวายพระพร กุศลกรรมเหล่านั้น ได้แก่ ศีล ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญา

ม. ศีลมีลักษณะเช่นใด
น. ศีลเป็นที่ตั้งอาศัยแห่งคุณธรรม เป็นที่เพาะปลูกคุณงามความดีอื่น ๆ อุปมาดังแผ่นดินที่ชาวสวนอาศัยปลูกดอกไม้ต้นไม้นานาพันธุ์
ฉันใดก็ฉันนั้น ผู้จะอบรมคุณงามความดีอย่างอื่น จำป็นต้องรักษาศีลให้เป็นพื้น เพื่อคุณธรรมต่าง ๆ เหล่านั้นจะงอกงามและประทับอยู่มั่นคงได้

ม. ศรัทธาเล่ามีลักษณะอย่างไร
น. ศรัทธามีลักษณะทำให้จิตผ่องใส เนื่องจากเมื่อเกิดขึ้นย่อมขจัดนิวรณ์ เมื่อนิวรณ์หมดไปจากจิต จิตก็ย่อมผ่องใส

ม. พระคุณเจ้าจงเปรียบให้ฟัง
น. อุปมาดังแก้วมณีวิเศษ เมื่อแช่ในน้ำขุ่นก็ทำให้ใสลงได้ เมื่อแช่ในแม่น้ำก็ทำให้จอกแหนหลีกออกไปได้
ศรัทธาเหมือนแก้วมณีนั้น นิวรณ์เหมือนจอกแหนและตมในน้ำ ขอถวายพระพร นอกจากนั้น ศรัทธายังมีลักษณะจูงใจ

ม. ลักษณะจูงใจนั้นเป็นอย่างไรจงเปรียบให้ฟัง
น. อุปมาดังคนที่ไม่กล้าข้ามแม่น้ำ เพราะไม่รู้ว่าแม่น้ำนั้นตื้นลึกเพียงใด ต่อเมื่อเห็นผู้หาญกล้าข้ามไปก่อน
จึงกล้าข้ามตามไป ขอถวายพระพร ศรัทธาคือการนำเอาปฏิปทาของผู้อื่นมาเป็นทางดำเนินของตน
แม้จะยากลำบากเพียงไหน ก็ยังจูงใจให้วิริยะพยายาม(ศรัทธาลักขณปัญหา)

ม. ก็วิริยะเล่ามีลักษณะอย่างไร
น. ขอถวายพระพร มีลักษณะค้ำจุนไว้

ม. ค้ำจุนอะไร
น. ค้ำจุนความดีงามทั้งหลายมิให้เสื่อมทราม อุปมาดังเรือนที่ซวนเซจะล้ม เมื่อเอาไม้ค้ำไว้ก็ล้มไม่ได้ ( วิริยลักขณปัญหา)

ม. สติเล่ามีลักษณะอย่างไร
น. มีลักษณะให้นึกได้และถือไว้

ม. ให้นึกได้อย่างไรพระคุณเจ้า จงหาตัวอย่างมาเปรียบ
น. เมื่อสติเกิดขึ้นย่อมทำให้นึกได้ถึงกุศลและอกุศลธรรม ตลอดจนลักษณะและผลของธรรมเหล่านี้
เหมือนเจ้าพนักงานคลังทำบัญชีพระราชทรัพย์ถวายพระเจ้าจักรพรรดิ เป็นเหตุให้พระองค์ระลึกได้ถึงพระราชสมบัติเหล่านั้น ตลอดจนบุญบารมีที่สั่งสมมา

ม. ที่ว่าสติมีลักษณะถือไว้นั้นเป็นอย่างไร
น. สติเมื่อเกิด ย่อมให้เลือกถือเอาไว้ว่านี่มีคุณควรประพฤติ นี่มีโทษควรละ อุปมาดังนายทวารซึ่งมีหน้าที่ตรวจตราคนเข้าออก
ถ้าเห็นพิรุธก็ห้ามมิให้เข้า ถ้าเห็นสมควรก็อนุญาตให้เข้า ฉันใดก็ฉันนั้น สติย่อมกีดกันอกุศลธรรมมิให้เข้ามาประจำใจ
และเลือกเฟ้นแต่กุศลธรรมให้กระทำไว้ในใจ (สติลักขณปัญญา)

ม. ส่วนสมาธิเล่ามีลักษณะอย่างไร
น. มีลักษณะเป็นประธานให้กุศลธรรมทั้งหลายประจำอยู่และพัฒนาก้าวหน้ายิ่งขึ้นไปได้
อุปมาดังพระมหากษัตริย์ เป็นประธานบัญชาการให้เหล่าเสนาบดีประกอบกิจการต่าง ๆ ให้ลุล่วงลง (สมาธิลักขณปัญหา)

ม. พระคุณเจ้าช่างสามารถจริง