[เถรี]

ดังนั้นว่า ถ้าหากเรามีอิทธิบาท ๔ คือ ฉันทะ พอใจที่จะทำ วิริยะ พากเพียรทำไป จิตตะ กำลังใจจดจ่อ ปักมั่นต่อเป้าหมายแน่วแน่ไม่แปรผัน วิมังสา มีการไตร่ตรองทบทวนอยู่เสมอ ว่าเราทำอะไร ? เพื่ออะไร ? ทำถึงไหนแล้ว ? ยังเหลืออีกใกล้ไกลเท่าไรจึงจะก้าวสู่จุดหมาย ? เป็นต้น

ในส่วนของสัมมัปปธานทั้ง ๔ คือ ระมัดระวังที่ใจของเรา ดูว่าใจเรามีความชั่วอยู่หรือไม่ ? ถ้ามีให้ไล่มันออกไป แล้วระมัดระวังไว้อย่าให้ความชั่วนั้นเข้ามา ใจของเรามีความดีอยู่หรือไม่ ? ถ้าหากว่าไม่มีความดีให้เร่งสร้างความดีขึ้นมา ถ้ามีความดีอยู่แล้วให้สร้างความดีให้ยิ่ง ๆ ขึ้นไป

ในส่วนของอินทรีย์ ๕ และพละ ๕ นั้น ให้นึกถึงรถม้าที่เทียมด้วยม้า ๒ คู่ ๔ ตัว ก็คือ ศรัทธาให้คู่กับปัญญา อย่าน้อมใจเชื่อเสียอย่างเดียว ต้องทำให้ได้ผลก่อนแล้วจึงเชื่อ วิริยะคู่กับสมาธิ ทำให้พอเหมาะ ทำให้พอดี เรามีหน้าที่ทำ ผลจะเกิดอย่างไรช่างมัน โดยมีสติควบคุมอยู่ตลอดเวลา เหมือนกับคนขับรถม้านั้น

ถ้าทำอย่างนี้ได้ ผลในการเจริญกรรมฐานของเรานั้นจะมีมาก สมาธิยิ่งทรงตัวมากเท่าไร จิตใจก็ยิ่งสงบเยือกเย็น ความผ่องใสปรากฏมากขึ้นเท่านั้น ยิ่งมีความผ่องใสมากเท่าไร ดวงปัญญาก็สามารถที่จะมีความรู้เห็นได้ชัดเจนแจ่มใสเท่านั้น เมื่อมีปัญญาก็ย่อมไปคุมศีลและสมาธิให้ทรงตัวยิ่ง ๆ ขึ้นไป

ที่จริงแล้ว ถ้าเราปฏิบัติอยู่แค่ลมหายใจเข้าออก ก็จัดว่าเรามีอิทธิบาท ๔ อยู่ครบถ้วนสมบูรณ์แล้ว เพราะว่าเราพอใจที่จะทำ กำลังพากเพียรทำอยู่ ความรู้สึกทั้งหมดปักมั่นอยู่กับการภาวนา ทบทวนอยู่เสมอว่าตอนนี้ลมหายใจแรงหรือเบา ยาวหรือสั้น มีลมหรือไม่มีลม มีคำภาวนาหรือไม่มีคำภาวนา เท่ากับเราปฏิบัติในสัมมัปปธาน ๔ ก็คือขับไล่ความชั่วออกจากใจ รักษาระมัดระวังไว้ไม่ให้ความชั่วเข้ามา สร้างความดีให้เกิดขึ้นกับใจ และพยายามทำความดีนั้นให้เจริญยิ่ง ๆ ขึ้นไป